Dr Piotr Alexandrowicz z Wydziału Prawa i Administracji UAM otrzymał prestiżowy Starting Grant dla młodych naukowców będących od 2 do 7 lat po doktoracie, przyznawany przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych (European Research Council, ERC) przy Komisji Europejskiej. Grant na kwotę 1,5 miliona euro jest przeznaczony dla pięcioosobowego zespołu badaczy na realizację pięcioletniego projektu PetrIUS: „Petryfikacja ius commune poprzez drukowane parateksty”. Od 2007 roku polscy naukowcy otrzymali granty ERC niespełna sto razy, a PetrIUS będzie pierwszym projektem finansowanym przez ERC realizowanym na wydziale prawniczym w Polsce. Projekt będzie obejmował szerokie badania nad wczesnonowożytnymi drukowanymi paratekstami prawniczymi.

Celem projektu PetrIUS jest zbadanie historii i funkcji drukowanych marginaliów w najważniejszych starodrukach prawniczych. Zbiory prawa rzymskiego i kanonicznego były wydawane drukiem na wzór rękopisów: tekst normatywny w centrum strony, zaś na marginesach glosy, wyjaśnienia, streszczenia czy kazusy. Te „parateksty” umieszczone na marginesach drukowanych książek prawniczych nie były do tej pory szerzej analizowane. Tymczasem zbadanie ich może dostarczyć cennej wiedzy na temat relacji między drukarzami a prawnikami, na temat stosowania prawa, interpretacji prawniczej i edukacji prawniczej w okresie wczesnonowożytnym; nadto parateksty można także analizować jako narzędzia komunikacji prawniczej. Do studiów nad paratekstami zostaną wykorzystane między innymi narzędzia służące do przetwarzania języka naturalnego by szybko i efektywnie porównywać tysiące paratekstów, śledzić ich ewolucję oraz szukać odesłań do nich w ówczesnej literaturze prawniczej.

Projekt PetrIUS: „Petryfikacja ius commune poprzez drukowane parateksty” będzie obejmował możliwie szerokie badania nad wczesnonowożytnymi drukowanymi paratekstami prawniczymi. Tak przedmiot badań przedstawił kierownik projektu, dr Alexandrowicz:

„Komentowanie tekstów to jedno z podstawowych narzędzi ich interpretacji w naszej kulturze. Nie inaczej rzecz się ma z tekstami prawnymi, które często są tworzone w specyficznym żargonie i nie są zrozumiałe dla niespecjalistów. Tak było od wieków, stąd także komentowanie tekstów prawnych jest praktyką o wielowiekowej tradycji. Jedną z najprostszych i najbardziej skutecznych form komentarza jest umieszczanie go w bezpośrednim sąsiedztwie tekstu normatywnego w formie marginaliów. W ten właśnie sposób w średniowieczu prawo rzymskie skodyfikowane w VI wieku zostało na nowo poddane interpretacji i aktualizacji za pomocą glos. Również źródła prawa kanonicznego były obficie glosowane i komentowane. Dynamika tych procesów w średniowiecznych rękopisach jest od lat badana i analizowana.

Po wynalezieniu druku te same teksty prawne były nadal bardzo popularne – tylko książki teologiczne były drukowane częściej niż prawnicze w okresie do 1500 roku. Pośród najważniejszych prawniczych druków należy na pewno wskazać dwa zbiory praw – prawa rzymskiego i prawa kanonicznego. Także w wersji drukowanej towarzyszyły im marginalia, ale te marginalia, w przeciwieństwie do średniowiecznych dodatków rękopiśmiennych, nie budziły nigdy zainteresowania naukowców. To właśnie te drukowane marginalia prawnicze będą w centrum naszej uwagi, a roboczo określamy je w naszym projekcie jako „parateksty”, tj. wszystko to, co towarzyszy głównemu tekstowi normatywnemu.

Drukowane marginalia prawnicze są świadectwem dynamicznego rozwoju współpracy między wydawcami, drukarzami i redaktorami, zaś nowinki technologiczne w świecie druku otwierały także nowe możliwości dla rozwoju formy zewnętrznej samych marginaliów. Studiując kreatywne podejście do drukowanych paratekstów możemy lepiej zrozumieć, w jakim zakresie były one użyteczne przy stosowaniu prawa, czy były pomocne w edukacji prawniczej, czy służyły do utrwalania wiodących interpretacji tekstów normatywnych. Dynamika tych procesów, relacje między ich uczestnikami i oddziaływanie paratekstów są nieznane wcale albo prawie wcale. Jedna z naszych hipotez dała też podstawy do tytułu i akronimu projektu: chcemy zbadać czy parateksty doprowadziły do petryfikacji wiodących interpretacji prawniczych. Stąd projekt nazwaliśmy PetrIUS: „Petryfikacja ius commune poprzez drukowane parateksty”.

Strona tytułowa projektu jest imitacją układu tekstu typowego dla drukowanych książek, które będziemy badać, i dobrze oddaje napięcie między tekstem głównym a paratekstami: choć to środek strony przyciąga uwagę, główny przekaz został umieszczony w kolumnach marginalnych. Nadto, tak jak w drukowanych edycjach źródeł, objętościowo paratekstów jest znacznie więcej niż tekstu normatywnego.

Będziemy badać parateksty za pomocą różnych metod. Planujemy między innymi wykorzystać narzędzia wspierające przetwarzanie języka naturalnego by szybko i efektywnie porównywać tysiące paratekstów, śledzić ich ewolucję oraz szukać odesłań do nich w ówczesnej literaturze prawniczej. Mamy nadzieję, że nasze ustalenia będą użyteczne nie tylko dla historyków prawa, ale i dla wszystkich, którzy badają starodruki z marginaliami. Oprócz wyników potencjalnie istotnych dla historii prawa opracujemy również narzędzia z potencjałem do zastosowania w innych obszarach cyfrowej humanistyki. Poza tym chcemy zbadać parateksty także jako narzędzia komunikacji prawniczej. Lepsze zrozumienie wczesnonowożytnych drukowanych marginaliów prawniczych może być źródłem inspiracji dla współczesnych prawników i legislatorów, bowiem paratekstualny aspekt tekstów normatywnych nie tylko nie traci na znaczeniu, ale ciągle na nim zyskuje.

Projekt otrzymał dofinansowanie dzięki bardzo szerokiemu wsparciu: kilkadziesiąt osób pomagało w pisaniu wniosku i w przygotowaniu do rozmowy kwalifikacyjnej. Bez tego wsparcia projekt nie otrzymałby finansowania – bardzo dziękuję!”